تاریخچه قهوه ایران و جهان و معرفی کاشف قهوه

خاستگاه قهوه: اتیوپی یا یمن؟ قهوه در کجا کشف شد؟

بیشتر تاریخ‌نگاران معتقدند کشور حبشه یا اتیوپی فعلی مبدأ تاریخچه قهوه بوده است و شهری به نام کافا (Kaffa) در جنوب غربی اتیوپی را خاستگاه گیاه قهوه عربیکا می‌دانند. یعنی صدها سال پیش از میلاد مسیح، جنگل‌های اطراف کافا غرق شکوفه‌های سفیدرنگ قهوه بوده است اما اولین مستندات از مصرف قهوه به خوردن دانه‌های قهوه و نه نوشیدن عصاره آن در میان قبایل اتیوپی در حوالی سال 575 میلادی برمی‌گردد. تاریخچه قهوه در میان این قبایل شرق آفریقا نشان می‌دهد که آن‌ها میوه‌های درخت قهوه را آسیاب می‌کردند و پودر به‌دست‌آمده را با چربی حیوانی به شکل گلوله‌های خمیری درمی‌آوردند. این ترکیب جادویی انرژی مورد نیاز جنگجویان قبیله را برای نبرد تأمین می‌کرد. اگر در خط سیر زمانی تاریخچه قهوه جلو برویم در اوایل قرن 9 به آغاز کشت قهوه برای تهیه نوشیدنی می‌رسیم. اینجاست که نام یمن هم به عنوان خاستگاه قهوه مطرح می‌شود. البته بعدها در تاریخچه قهوه باز هم ردپای مردم اتیوپی را می‌بینیم که هزار سال پس از میلاد با تخمیر دانه‌های خشک‌شده قهوه در آب نوعی شراب خانگی درست می‌کردند. یک روایت کم‌طرفدارتر یمن در جنوب شبه جزیره عربستان را خاستگاه قهوه و بهترین محیط رشد درختان قهوه معرفی می‌کند. یعنی اولین بار مردم یمن در قرن یازدهم قهوه را در مزارع کاشتند و بعد از محصول دست‌پرورده‌شان نوشیدنی گرم ساختند. در آن دوران، قهوه به خواص محرک و ایجاد خلسه معنوی معروف شد. ریشه جنبه‌های عرفانی و اسرارآمیز قهوه‌نوشی و محبوبیت آن بین صوفیان و کشیش‌ها برای شب‌زنده‌داری همین نکته بود.

چه کسی قهوه را کشف کرد؟ بررسی کاشف قهوه

این که قهوه چطور کشف شد افسانه‌های مختلفی دارد، یعنی داستان‌های غیر قطعی اما جذاب زیادی در مورد کشف و کاشف قهوه بر سر زبان‌ها است اما مشهورترین داستان کشف قهوه به نام کالدی (Kaldi)، چوپانی از اهالی اتیوپی در قرن 9 میلادی سند خورده است. روزی کالدی مشغول چراندن بزهایش در ارتفاعات بود که متوجه انرژی عجیب، هیجان‌زدگی و بی قراری آن‌ها پس از خوردن میوه‌های یک درختچه ناشناخته شد. امتحان کردن میوه‌ها بر چوپان هم تأثیر مشابهی گذاشت. در پایین، نقاشی‌ای از کالدی و گله بزهایش در حال کشف قهوه را می‌بینید:

کالدی میوه‌ها را به صومعه کنار رودخانه تانا در آن نزدیکی برد و تاثیرات معجزه آسای آن گیاه را با مادر روحانی صومعه در میان گذاشت. افسانه از اینجا به چند شکل روایت می‌شود؛ بعضی می‌گویند

راهبه‌ها میوه را شیطانی دانستند و به آتش انداختند اما حرارت باعث شد عطر خوش قهوه برشته در فضا بپیچد و همه را به خود جلب کند. اما بعضی می‌گویند راهبه‌های کنجکاو به دانه‌های قهوه آب داغ اضافه کردند تا در گوشه‌ای بماند و رازش را بیابند اما مایع جادویی معطری تولید شد که نوشیدنش آن‌ها را برای شب‌زنده‌داری و خواندن دعا پرانرژی و هشیار کرد و تاریخچه قهوه همین‌جا به نقطه کشف نوشیدنی رسید. در روایتی دیگر هم آمده که راهبه های اتیوپی تا قرن‌ها با جویدن میوه قهوه به عنوان محرک از آن استفاده می‌کردند، تا اینکه روش دم آوری قهوه ابداع شد.

تاریخچه قهوه: مراسم بونا

در قرن دهم در اتیوپی مراسمی به نام بونا (Bunna) برگزار می‌شد که در واقع سنت بومی‌ها برای دم‌آوری نوشیدنی‌های غیرالکلی بود. تاریخچه قهوه اینجا ورق دیگری می‌خورَد چون دم‌آوری قهوه در این مراسم شکل می‌گیرد. برگزارکنندگان بونا دانه‌های قهوه را درون ظرفی بزرگ روی شعله برشته می‌کردند و پس از آسیاب، با آب روی حرارت دم می‌کردند.

کشف قهوه در شبه جزیره عربستان: یمن پیشتاز کشت و تجارت قهوه

اگر کتاب داستان‌های تاریخچه قهوه را ورق بزنیم به قرن یازدهم میلادی می‌رسیم. در آن زمان شیخ عبدالحسن شاهدی که حاکم مکه بود، دانه‌های قهوه اتیوپیایی را در آب جوشاند و پس از برشته و خرد کردن، با آب دم آورد. داستان از این نقطه باز هم به سوی اغراق و ابهام می‌رود؛ مثلاً می‌گویند مردم شهر که به بیماری ناشناخته‌ای مبتلا بودند با خوردن آن نوشیدنی بهبود یافتند و شیخ شاهدی به‌عنوان یک طبیب حاذق شهرت پیدا کرد. کشت تجاری قهوه در قرن پانزدهم آغاز شد و بندر موکای یمن در قلمروی شبه جزیره عربستان تا قرن‌ها منبع اصلی تأمین قهوه در جهان به حساب می‌آمد. تقاضای قهوه در میان مردم کشورهای خاور نزدیک بسیار زیاد بود. اما یمنی‌ها با محافظت شدید محصولاتی که از بندر موکا به اسکندریه و قسطنطنیه می‌رفت و اعمال ممنوعیت بر خروج هرگونه گیاه بارور، انحصار کشت و تولید قهوه را در سرزمین خود حفظ می‌کردند. با همه این محدودیت‌ها، بعضی مسلمانانی که از سراسر جهان برای زیارت کعبه به مکه می‌رفتند توانستند گیاه قهوه را به کشورشان قاچاق کنند. در داستان‌های تاریخچه قهوه حتی به نام یک زائر زیرک هندی هم اشاره شده: بابا بودان که در سال 1600 میلادی، مخفیانه هفت دانه قهوه را از مکه با خود به جنوب هند برد. خیلی زود هند هم تولید قهوه را آغاز کرد.

ممنوعیت مذهبی قهوه در عربستان

اثر محرک قهوه باعث محبوبیت چشمگیر آن در شبه جزیره عربستان شد اما برخی مقامات مذهبی اسلام قهوه را نوشیدنی‌ای مست‌کننده و ممنوع اعلام کردند. با وجود تهدید به مجازات‌های شدید، قهوه‌نوشی به سرعت در میان اعراب و همسایگانشان گسترش یافت و حتی نهاد فرهنگی و اجتماعی جدیدی به نام

قهوه‌خانه را شکل داد.

تاریخچه اولین قهوه‌خانه‌ها: کارکرد سیاسی و اجتماعی قهوه

اولین قهوه‌خانه‌های خاورمیانه در

قرن چهاردهم و پانزدهم در

یمن، مکه، دمشق و استانبول امروزی افتتاح شد. اما رونق گرفتن این فضاهای اجتماعی جذاب باز هم موج دیگری از تعصب مذهبی و سیاسی همراه داشت؛ سال 1511 فرماندار مکه با حکمی از سلطان مصر، خریدوفروش قهوه و قهوه‌نوشی را ممنوع کرد. او مدعی شد: «قهوه‌خانه یا همان

بیت‌القهوه به محل دیدار زنان و مردان، نواختن موسیقی و بازی شطرنج تبدیل شده که برخلاف قوانین مقدس اسلام است».

البته سلطان در نهایت پی برد که دلیل تعطیلی و ممنوعیت‌ها آن بوده که فرماندار مکه نمی‌خواسته مشتریان قهوه‌خانه‌ها فضایی برای صحبت آزادانه در مورد فساد او داشته باشند. بنابراین آن ممنوعیت بی‌معنی را لغو کرد؛ یعنی تاریخچه قهوه و قهوه خانه با گفت‌وگوها و فضای سیاسی گره خورده است.